TE SK’OP-YA’YEJ BALAM (LA POLÍTICA DEL JAGUAR)

Ta ach’ ja’wi-kuxlejal, ach’ lum k’inal te banti te’k’elotike bayel te jojk’oel ya xtojk ta jol-k’otantike. ¿bi yu’un xa wal te ta jlum jk’inaltik jo’otik te u’sts’in-bilotike? ¿ay wan ma’ch’a ya skuy ta jowil te binti ya jojk’otike? ¿melel bal te bats’il ants-winik te li’ tojkemotik ta yisim te teak’etik, ta yutsilal te Jch’ul Jme’tik Jkaxailtik te jo’otik te chopol otanotik jichuk jowiel cham balametike? ¿ay wan la yalbet a mam-a’me’chun ek te ja’nax p’ij te jkaxlanetik? ¿ay wan a wotanuk a jelontes te a kuxlejal te manchuk kichtikix u’tsinel-a’e?

Ta ya’wilal juklajuneb-lajcheb (1712) jajchik te bats’il ants-winiketik ta slum sk’inal K’ankujk, Stenlej-Japal sok slum sk’inal Oxchujk, ¿binti yu’un te jajchike? Skaj u’ts’inel, skaj te kanikuk ta ts’i cham balam ya yi’ch’ik ilel yu’un a te ma’ch’atik a julik, te kajatiktal ta jun mu’k’ul ch’ulelal te ya’tikinto kawayu sbiile. U’ts’inel te ma’ayuk binti jichuk xkuxintaeik a te jmam-jme’chuntike. Te mu’k’ul pejk’al ta’kin te la yich’ik chukel a-e la skuyik ta ja’uk smantalix a te muk’ul abatetik te kuxatik ta jujun p’ej mu’k’ul kuxul witsetik. La skuyik ta jauk smantalix a te ya’lel u’k’umetik, yi’k’alel te te’ak’etik. Jaxan ts’i bi ma jauk junuk te binti la skuyik a-e, melel ja’ smantal te mu’k’ul Dios te ay ta ch’ulch’an te ja’ jp’alnax sk’op ta sp’ejel balumilal te ya xju’ yu’un xpe’ch’el ta te’k’el te Jmu’k’ul Jme’tik Jkaxailtik.

Ja’uk me to ay k’axemix jbajk’ sok jo’winik yawilal (500 años) te k’alal a jul te chopol o’tanetik, te chopol p’ijilal te ma sk’an ya yich’ ta muk’ te Jch’ulmetike. Te ayix jbajk’ sok jo’winik ya’wilal te k’an k’ichtik tu’p’inel ta sba te Jch’ul Jme’tik Jkaxailtik. Ja’ yu’un ta ora to mu’k’ sk’oplal ta na’el te bin yu’un te ma’ayuk a’ ch’ayotik ta k’inale, ¿yu’un k’uxwal a yayotik ta yo’tan te chopol jbeomale? Ju’uk kermanotak, te ma’yuk ch’ayemotik ta k’inal ja’ yu’un te ma’ch’atik a kuxinikix sbabial a te jo’otike, la sna’ik binti a te ya xnijkesbet yo’tan te ma’ch’a a julik ta lok’el te yatikin to jkaxlan ya kalbetike.

Ay wan ma’ch’a ya yal te p’ij te spolitika te jkaxlanetike jaxan me to, te jo’otike maba ja’nax sp’ij te jk’op-ka’yetike (nuestra política) te jo’otike ay yo’tan te jk’op-ka’yetike. Te jkaxlanetike k’anuk yilel te ay mayuk yo’tanik, melel tenax ta ju jun ajk’ ya yalbe ta stukelik te jaik nax tulan sk’oplalik ta xkuxlejal te balumilale.

Me ay ma’ch’a ya sjojkobet te bin yu’un te kuxulto sok ts’ijkem yu’un te jlumaltike, jp’al nax sja’k’el ya sk’an, al beya: TE JK’OP-KA’YEJOTIKE MA JAUKNAX MUK’ SJOLILAL MU’K’XAN EK TE YO’TAN JICH BIT’IL TE YO’TAN BALAM.

(Si alguien te pregunta porqué nuestro pueblo vive y resiste, sólo hay una respuesta, diles: NUESTRA POLITICA NO SOLO TIENE/ES UNA GRAN RAZÓN TAMBIÉN TIENE/ES UN GRAN CORAZÓN COMO EL CORAZÓN DE UN JAGUAR).